Quai bị – Nguyên nhân, biểu hiện, biến chứng nguy hiểm và phương pháp điều trị

Quai bị là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Paramyxovirus gây ra. Mặc dù được xem là bệnh lành tính, song quai bị có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời. 

Hiểu rõ về nguyên nhân, triệu chứng đặc trưng, các biến chứng của bệnh cũng như biện pháp điều trị và phòng ngừa theo tiêu chuẩn y học là điều quan trọng giúp bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Tổng quan về bệnh quai bị

Quai bị do virus Mumps virus (thuộc họ Paramyxoviridae) gây ra. Virus này có khả năng lây truyền rất nhanh qua đường hô hấp và từ dịch tiết người bệnh qua tiếp xúc trực tiếp, kể cả trong giai đoạn ủ bệnh.

• Thời gian ủ bệnh: Thông thường từ 12 đến 25 ngày, trung bình 16-18 ngày.
• Thời gian lây truyền: Từ 7 ngày trước đến 9 ngày sau khi tuyến mang tai bắt đầu sưng.
• Bệnh thường xảy ra quanh năm nhưng gia tăng vào mùa đông – xuân.

Virus quai bị có đặc tính gây viêm chủ yếu các tuyến nước bọt lớn, trong đó tuyến mang tai là nơi bị tổn thương điển hình nhất.

Nguyên nhân gây bệnh quai bị

Tác nhân gây bệnh

Virus Mumps (Paramyxovirus) là nguyên nhân duy nhất của bệnh quai bị. Virus này có vỏ lipid dễ bị phá hủy bởi các chất tẩy rửa nên việc vệ sinh cá nhân và môi trường đóng vai trò quan trọng trong phòng chống.

Đường lây nhiễm

• Qua đường hô hấp: Hít phải các giọt bắn do người bệnh ho, hắt hơi hoặc thở ra.
• Tiếp xúc gián tiếp: Chạm tay vào vật dụng chứa virus sau đó đưa tay lên mũi, miệng hoặc mắt.
• Lây truyền qua nước bọt: Tiếp xúc gần gũi, dùng chung đồ ăn uống.
• Hiếm gặp: Lây truyền từ mẹ sang con trong thai kỳ rất ít xảy ra.

Các biểu hiện lâm sàng của bệnh quai bị

Bệnh phát triển qua các giai đoạn sau:

Giai đoạn ủ bệnh  

• Không có triệu chứng đặc hiệu, người bệnh không cảm nhận được nhưng có thể truyền virus.

Giai đoạn khởi phát (2-4 ngày)

• Sốt nhẹ đến vừa, có thể lên tới 38,5–39°C.
• Đau đầu, mệt mỏi, chán ăn, đau cơ.
• Có thể có đau họng hoặc khô mũi.

Giai đoạn toàn phát (triệu chứng điển hình)

• Sưng tuyến mang tai – đây là triệu chứng đặc trưng nhất, tuyến nước bọt mang tai sưng to, căng, đỏ, đau nhức, thường một bên hoặc cả hai bên, kéo dài 7-10 ngày.
• Đau khi nhai, nuốt, há miệng rộng.
• Có thể có sưng tại các tuyến nước bọt khác như tuyến dưới hàm hoặc dưới lưỡi.
• Một số trường hợp có triệu chứng kèm theo như đau khớp, viêm tinh hoàn ở nam, viêm buồng trứng ở nữ.

Các thể bệnh khác

• Một tỷ lệ nhỏ người bệnh có thể diễn tiến thành viêm màng não, viêm não, viêm tụy hoặc viêm cơ tim.

Biến chứng nguy hiểm của quai bị

Theo số liệu y học và các nghiên cứu lâm sàng, khoảng 15-30% bệnh nhân mắc quai bị có thể gặp biến chứng, đặc biệt nếu không được điều trị kịp thời hoặc suy giảm miễn dịch.

Viêm tinh hoàn (orchitis)

• Gặp trong khoảng 20-30% nam giới trưởng thành mắc quai bị.
• Gây sưng đau một hoặc hai bên tinh hoàn, có thể kèm sốt cao.
• Nếu viêm nặng và không điều trị kịp thời, có thể dẫn tới teo tinh hoàn, suy giảm khả năng sinh sản hoặc vô sinh.

Viêm buồng trứng (oophoritis)

• Ít gặp hơn nhưng có thể gây đau, sưng bụng dưới, rối loạn kinh nguyệt.
• Có thể ảnh hưởng tới khả năng sinh sản của nữ giới.

Viêm màng não và viêm não

• 5-10% Các trường hợp có thể bị viêm màng não vô trùng, thường diễn tiến nhẹ.
• Viêm não có thể gây ra tổn thương thần kinh nặng nề, thậm chí tử vong nếu không cấp cứu kịp thời.

Viêm tụy

• Triệu chứng đau bụng, nôn ói, men tụy tăng cao.
• Có thể gây suy tụy cấp nếu không được điều trị đúng cách.

Biến chứng hiếm gặp khác

• Viêm thận cấp, viêm gan thoáng qua, viêm cơ, viêm khớp.

Chẩn đoán quai bị dựa trên những tiêu chuẩn nào?

Dựa vào lâm sàng

• Lâm sàng điển hình là triệu chứng sưng tuyến nước bọt mang tai kèm sốt, có tiền sử tiếp xúc với người nhiễm hoặc trong vùng dịch.
• Tiền sử tiêm vaccine có thể hỗ trợ phân biệt với các bệnh khác.

Xét nghiệm hỗ trợ

• Xét nghiệm huyết thanh: Phát hiện IgM kháng virus Mumps giúp xác định nhiễm mới.
• PCR: Phát hiện virus hoặc RNA virus trong mẫu dịch tiết hầu họng, nước bọt.
• Xét nghiệm công thức máu: Có thể thấy bạch cầu thường không tăng hoặc giảm nhẹ.
• Siêu âm: Đánh giá mức độ viêm tuyến nước bọt, viêm tinh hoàn hoặc viêm buồng trứng.

Điều trị bệnh quai bị theo chuẩn y học

Hiện chưa có thuốc đặc hiệu tiêu diệt virus quai bị, do đó điều trị tập trung vào:

Hỗ trợ và kiểm soát triệu chứng

• Nghỉ ngơi tuyệt đối trong giai đoạn cấp tính.
• Uống đủ nước, chế độ ăn nhẹ, tránh đồ cứng hoặc cứng cần nhai nhiều.
• Điều trị giảm sốt, giảm đau bằng paracetamol hoặc ibuprofen theo liều lượng khuyến cáo.
• Tránh tự ý dùng kháng sinh nếu không có nhiễm khuẩn thứ phát.

Điều trị biến chứng

• Viêm tinh hoàn: Bảo vệ tinh hoàn bằng cách nâng đỡ, băng quấn hỗ trợ, dùng thuốc giảm đau, có thể cần nhập viện theo dõi.
• Biến chứng thần kinh: Cần nhập viện, điều trị hỗ trợ tích cực theo hướng dẫn chuyên khoa thần kinh.
• Viêm tụy, viêm buồng trứng cần được theo dõi và xử trí theo triệu chứng.

heo dõi và phòng tránh biến chứng

• Theo dõi sát các dấu hiệu nặng như đau đầu dữ dội, lú lẫn, đau bụng dữ dội cần được khám ngay.
• Tránh lao động nặng trong vòng ít nhất 1 tháng sau khỏi bệnh để tuyến nước bọt hồi phục.

Phòng bệnh quai bị hiệu quả nhất hiện nay

Tiêm vaccine phòng bệnh

• Vaccine MMR (sởi – quai bị – rubella) là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất.
• Tiêm đủ 2 liều vaccine giúp tạo miễn dịch bảo vệ trên 90% người tiêm.
• Tiêm nhắc lại cần thiết cho những người chưa tiêm hoặc miễn dịch yếu.

Biện pháp vệ sinh cá nhân

• Rửa tay đúng cách, thường xuyên.
• Tránh tiếp xúc gần, không dùng chung vật dụng cá nhân khi có dịch xảy ra.
• Che miệng khi ho hoặc hắt hơi, giữ vệ sinh môi trường sống.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bạn cần chủ động thăm khám nếu:

• Xuất hiện triệu chứng sưng đau tuyến mang tai kèm sốt cao trên 38,5°C liên tục.
• Đau, sưng tinh hoàn hoặc buồng trứng.
• Đau đầu dữ dội, nôn mửa, lú lẫn.
• Đau bụng nghiêm trọng, buồn nôn kéo dài.
• Các dấu hiệu kéo dài hơn 10 ngày hoặc diễn tiến bất thường.

Câu hỏi thường gặp (FAQs) về Quai bị

Nếu bị sưng đau bên má, liệu có phải là quai bị không?

Khi cảm thấy vùng má hoặc dưới hàm đau nhức, sưng to mà kèm theo sốt nhẹ, rất có thể đó là dấu hiệu của căn bệnh viêm tuyến nước bọt. Bạn nên đi khám sớm để xác định chính xác, tránh để bệnh tiến triển nặng hơn.

Bệnh này lây truyền qua đường nào, có bị lây khi tiếp xúc gần với người bệnh không?

Bạn nên biết rằng căn bệnh này thường lây qua giọt bắn khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Vì thế, tiếp xúc thân mật trong gia đình hoặc nơi đông người có thể làm tăng khả năng truyền nhiễm.

Khi bị quai bị, triệu chứng thường kéo dài bao lâu và khi nào mới khỏi hẳn?

Thông thường, các biểu hiện có thể kéo dài từ một đến hai tuần. Tùy từng cơ địa mỗi người, người khỏe mạnh thì lành nhanh hơn, còn ai yếu hơn cần thời gian phục hồi dài hơn.

Nếu không điều trị kịp thời, bệnh có thể gây ra những hậu quả gì?

Nếu chủ quan, viêm tuyến nước bọt không chỉ làm phiền cuộc sống mà còn có thể dẫn đến biến chứng nghiêm trọng như ảnh hưởng đến khả năng sinh sản, đặc biệt là ở nam giới.

Có cách nào để phòng tránh hiệu quả căn bệnh này không?

Tiêm vắc-xin, giữ gìn vệ sinh tay sạch sẽ, hạn chế tiếp xúc với người đang bị bệnh là những cách phòng ngừa hàng đầu và cực kỳ quan trọng mà mọi người nên làm.

Phụ nữ đang mang thai, liệu có cần lo lắng khi xung quanh có người mắc bệnh quai bị không?

Phụ nữ mang thai nên đặc biệt cẩn trọng vì bệnh có thể ảnh hưởng đến thai nhi nếu mẹ mắc trong thời kỳ đầu. Tốt nhất bạn nên tránh tiếp xúc và thường xuyên hỏi ý kiến bác sĩ.

Trẻ em khi mắc quai bị, phải chăm sóc thế nào để bệnh nhanh khỏi?

Cho bé nghỉ ngơi đầy đủ, ăn đồ ăn mềm, uống nhiều nước, và theo dõi nhiệt độ cơ thể thường xuyên. Đừng quên giữ cho môi trường xung quanh bé luôn sạch sẽ và thông thoáng.

Kết luận

Quai bị là bệnh truyền nhiễm có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và chăm sóc đúng cách. Hiểu rõ nguyên nhân, các biểu hiện đặc trưng và kiểm soát bệnh đang là biện pháp hiệu quả giúp hạn chế biến chứng và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tiêm vaccine đầy đủ, thực hiện tốt các biện pháp vệ sinh là cách phòng tránh quai bị hiệu quả nhất. Trong mọi trường hợp nghi ngờ mắc bệnh, cần liên hệ với các cơ sở y tế uy tín để được chẩn đoán và tư vấn điều trị kịp thời.